Komunikacja i relacje jako wyznacznik współczucia. Czy wewnętrzny tyran może także współczuć?

Adams i Galanes (2008) interpretują komunikację jako proces tworzenia, nadawania, odbierania i interpretowania komunikatów między ludźmi. Autorki rozszerzają definiowane pojęcie, pisząc dalej: „Komunikacja jest niezwykle skomplikowanym procesem, angażującym ludzkie zmysły, uczucia, znaczenia oraz kulturowe doświadczenia, a nie tylko prostą kwestią użycia rzeczowników i czasowników”.

Można więc uznać, że komunikacja to pojęcie nadzwyczaj szerokie, które znajduje odzwierciedlenie w wielu sferach życia. Generalnie umożliwia ona przepływ różnego rodzaju informacji (ocen, sądów, sugestii), jest przez to nieodzownym elementem naszego życia.

Pojawia się zatem pytanie, czy odpowiednia komunikacja może stanowić klucz do poprawnych relacji ­interpersonalnych.

Relacje

Relacje to pojęcie używane przez ludzi dość często, lecz niełatwo nam zdefiniować, co ono dokładnie oznacza. Nawet naukowcy, którzy całe zawodowe życie poświęcili badaniu relacji, nie są zgodni co do znaczenia samego terminu. Formułowane przez nich definicje zawierają określenia takie jak: bliskość, wpływ, zaangażowanie, intymność, ale próby stworzenia jednej definicji są niełatwe. Inaczej mówiąc, relacja jest w większym stopniu procesem aniżeli formą (Adler, Rosenfeld, Proctor 2016).

Jednym z czynników znajdujących się u podstaw relacji jest podobieństwo – osoba, z którą zbudowaliśmy relację, stanowi wyznacznik społecznego potwierdzenia tego, że nasze wartości, osądy, upodobania nie są osamotnione w społecznej przestrzeni funkcjonowania. Kolejnym aspektem podobieństwa jest przewidywalność – preferencje drugiej osoby są nam znane, często podzielamy wspólne wartości, a także to, jakie lubimy oglądać filmy, do jakich restauracji chodzimy czy w kolejce po bilety na jaki koncert będziemy stać cztery godziny. Poza tym myślenie „ktoś jest do mnie podobny, więc musi mnie lubić” również jest znaczącym czynnikiem relacji w obszarze podobieństwa. Znane powiedzenie, że przeciwieństwa się przyciągają, znajduje swoje potwierdzenie w aspekcie komplementarności, czyli uzupełniania posiadanych cech przez jednego z partnerów cechami drugiego. W niektórych związkach te różnice wzmacniają relacje (Fisher 2007). W sposób akceptujący i z uśmiechem wobec pojawiających się sporów w relacjach komplementarnych możemy dodać: jak pięknie się różnić… 

Zdrową relację intymną można opisać jako tę, która występuje między dwiema osobami odnoszącymi się do siebie w sposób, który wzbogaca, ożywia i nadaje im znaczenie zarówno jako jednostkom, jak i jako parze. Kluczowym aspektem takiego związku jest współczucie dla drugiej osoby. Ważnym fundamentem współczucia dla partnera jest współczucie dla samego siebie. A zatem – przynajmniej w kategoriach rozwojowych – uczucie do siebie poprzedza uczucie do innych ludzi. Ludzie muszą być w stanie odczuwać pewne emocje (np. strach lub smutek), aby umieć empatyzować z kimś innym, kto może odczuwać te emocje. Jeśli ludzie nie mogą odczuwać tych emocji, to nie będą odczuwać empatii. Jeżeli jednak ludzie mogą odczuwać emocje, mogą użyć perspektywy JA–TY, przyjmując ramy, w których stawiają się w sytuacji innej osoby, połączonej z transformacją funkcji emocjonalnych, aby odczuć emocje, które odczuwają również inni (Dahl, Stewart, Kaplan, Martell 2013). Poniżej w artykule możemy odnaleźć przykład dialogu terapeutycznego ukierunkowanego na zdolność okazywania sobie współczucia, otwierającego możliwość tworzenia zdrowych, witalnych relacji.

Zaufanie

Komunikacja na poziomie emocjonalnym, a szczególnie ta zbudowana na współczuciu, ma duże znaczenie dla tworzenia autentycznej relacji pomiędzy ludźmi. Nieodłącznym elementem relacji jest zaufanie. Zasadniczo jest ono stanem emocjonalnym, dynamicznym i kruchym, zmieniającym się w zależności od sytuacji, w której się znajdujemy. Możemy budować zaufanie bardzo długo i stracić je w ciągu kilku chwil. Zaufanie jest obecne w relacjach i w prawie każdej sytuacji odgrywa bardzo istotną rolę. W Psychologii miłości Bogdan Wojciszke (2012) pisze: „…zaufanie to pewność, że ze strony innego człowieka spotka nas raczej dobro niż zło. Zaufanie jest pozytywnym oczekiwaniem, że partner będzie starał się troszczyć o nasze dobro i je zaspokajać”. U podstaw zaufania leży zatem ufność, którą najczęściej budujemy w pierwszych latach życia, a kontekstem tworzenia się ufności jest najczęściej rodzina. Z tego właśnie środowiska wynosimy wzorzec ufności, który w dorosłym życiu stanowi schemat, czyli wszechobecny wzorzec życiowy oddziałujący na procesy poznawcze, emocje, wspomnienia, percepcję społeczną, interakcję z innymi ludźmi, a także wzorce zachowań (Arntz 2016).

Badania Daniela Siegela (1999) nad wpływem dostrojenia i współbrzmienia w relacji na procesy rozwoju mózgu wskazują, że ufny styl przywiązania sprzyja integracji neuronalnej i integracji osobowości dzięki dostrojonym komunikatom, spójnej narracji czy kojeniu negatywnych stanów umysł–ciało. Wczesne ­doświadczenia przywiązania mają moc wpływania na mózg i relacje przez całe życie, a nowe relacje wspierają zdrowy rozwój w każdym wieku. Louis Cozolino wskazuje na uzdrawiającą witalność relacji, które modyfikują zaburzenia przywiązania poprzez „przeprogramowanie” mózgu. Relacja terapeutyczna stanowi bezpieczną, stabilną bazę, która z czasem może ułatwić właśnie tę przemianę.

Terapia skoncentrowana na współczuciu

Coraz częściej dowiadujemy się, jak ważne jest, aby to właśnie terapeuta funkcjonował jako bezpieczna baza dla klientów w procesie odkrywania trudnych doświadczeń i pracy z nimi (Wallin 2007, Knox 2010). Funkcja ta jest szczególnie ważna w terapii opartej na współczuciu (compassion-focused therapy – CFT). Podstawowym celem CFT jest udzielenie klientom/pacjentom pomocy w uzyskaniu odpowiedniego systemu regulacji emocji i poczucia bezpieczeństwa oraz praca dla nich, aby pomóc im w uzyskaniu tego poczucia nawet w obliczu zagrażających doświadczeń i emocji, z którymi mierzą się w życiu (Kolts 2016 za: Gilbert 2009).

Terapeuta CFT, służąc jako bezpieczna baza dla klientów, stara się uosabiać pewne cechy w trakcie sesji terapeutycznej. Chcemy, aby ogólny kontekst terapii był kontekstem ciepła, w którym klient/pacjent czuje się akceptowany, słyszany, wspierany i zachęcany w kontaktach i odkrywaniu trudnego bagażu emocjonalnego. Celem Paula Gilberta, twórcy terapii opartej na współczuciu (CFT), nie było stworzenie całkowicie nowego modelu psychoterapii konkurującego z innymi modelami terapii, ale zintegrowanie i rozwinięcie tego, co obecna nauka mówi nam o tym, jak ludzie stają się tacy, jacy są, i jak możemy najlepiej pomóc im w pracy z cierpieniem, gdy sprawy układają się nie tak, jak należy (Kolts 2016). 

Początki CFT sięgają lat 80. XX w. Paul Gilbert zauważył, że wielu jego klientów ma głęboko zakorzeniony samokrytycyzm, wstyd i niechęć do siebie. Zauważył również, że u tych pacjentów tradycyjne techniki terapii poznawczej, takie jak restrukturyzacja poznawcza, czyli zmiana negatywnych myśli, nie powodowały zmiany w kierunku zdrowienia. Klienci byli w stanie zidentyfikować swoje trudne myśli, rozpoznając je jako ­irracjonalne, a nawet sklasyfikować je pod względem błędów w myśleniu. Byli w stanie także spojrzeć na rzeczywistość swojego życia i wygenerować bardziej racjonalne, oparte na dowodach myśli alternatywne. Istniał jednak pewien problem: pomimo całej tej pracy nie czuli się lepiej (Gilbert 2010). U tych klientów Gilbert zaobserwował brak zgodności między tym, co myśleli, a tym, co czuli (niedopasowanie poznawczo-emocjonalne), co utrudniało im terapię. Przekonał się, że uspokajające myśli są pomocne tylko wtedy, gdy uspokajają klientów. W przypadku klientów o wysokim stopniu samokrytyki często to nie działało.